ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο Ιωάννης Γ’ Δούκας Βατάτζης γεννήθηκε το 1192 στο Διδυμότειχο της Θράκης. Καταγόταν από μεγάλη στρατιωτική οικογένεια που είχε αντιπροσώπους στην σύγκλητο και συνδεόταν συγγενικά με επιφανείς οικογένειες της εποχής. Μετά τον θάνατο των γονιών του, ο Ιωάννης μοίρασε την μεγάλη περιουσία που κληρονόμησε στους φτωχούς και στην Εκκλησία. Στην συνέχεια επειδή η Κωνσταντινούπολη ήταν στα χέρια των Φράγκων από το 1204, κατευθύνθηκε στο Νυμφαίο της Βιθυνίας. Εκεί είχε μεταφερθεί η έδρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας από τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη, έναν ευσεβή χριστιανό που ήταν και ο ποιητής της Μεγάλης Παράκλησης στην Παναγία.
Ο Ιωάννης στη νέα πρωτεύουσα, με την μεσολάβηση ενός θείου του που ήταν συνεργάτης του αυτοκράτορα και υπηρετούσε ως ιερέας στο παλάτι, προσελήφθηκε ως πρωτοσβεστιάριος στην αυτοκρατορική αυλή. Ο αυτοκράτορας εκτιμώντας τα προσόντα και το ήθος του, του έδωσε το 1212 την πρωτότοκη κόρη του Ειρήνη για σύζυγο του και καθώς δεν είχε ενήλικες άρρενες απογόνους, τον ανέδειξε διάδοχο του. Το 1222, μετά τον θάνατο του πεθερού του, ο Ιωάννης Βατάτζης στέφθηκε από τον πατριάρχη, αυτοκράτορας. Η σύζυγος του Ειρήνη γέννησε το 1222 έναν και μοναδικό γιο, τον διάδοχο Θεόδωρο Β’ και πέθανε το 1241. Ο Ιωάννης το 1244 παντρεύτηκε για δεύτερη φορά την κόρη του Γερμανού αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β’, Κωνσταντία-Άννα.
Το 1253, μετά την εκστρατεία του κατά του ηγεμόνα της Ηπείρου, η κατάσταση της υγείας του αυτοκράτορα, ο οποίος έπασχε από επιληψία, επιδεινώθηκε. Πέθανε στις 3 Νοεμβρίου 1254 στο Νυμφαίο και θάφτηκε στη μονή του Χριστού Σωτήρος (Σωσάνδρας) κοντά στην Μαγνησία, στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής ο Ιωάννης συνέχισε γενικά το έργο του προκατόχου του, με βασικό στόχο την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης και την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι κυριότεροι αντίπαλοι του ήταν το δεσποτάτο της Ηπείρου, η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, το σουλτανάτο του Ικονίου και η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Στο πλαίσιο των πολεμικών επιχειρήσεων που διεξήχθησαν στο διάστημα 1222-1225, ο Ιωάννης κατάφερε να απωθήσει τους Λατίνους από όλο σχεδόν το χώρο της Μικράς Ασίας, η οποία προσαρτήθηκε στην αυτοκρατορία της Νίκαιας. Ταυτόχρονα συγκρότησε ισχυρό στόλο και με βάση τον Ελλήσποντο ανέλαβε επιχειρήσεις και κατέλαβε τα νησιά Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία. Στη συνέχεια η προσοχή του αυτοκράτορα στράφηκε προς τα ευρωπαϊκά εδάφη, όπου τα στρατεύματα του αφού κατέλαβαν αρκετές παράλιες πόλεις, εισήλθαν στην Ανδριανούπολη. Αργότερα ο Ιωάννης στράφηκε στην Ανατολή και έπειτα από μια περιορισμένης έκτασης εκστρατεία και διαπραγματεύσεις με το σουλτανάτο του Ικονίου, κατάφερε να διασφαλίσει τα ανατολικά σύνορα.
Μολονότι δεν μπόρεσε να υλοποιήσει τον τελικό του στόχο, την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η οποία συντελέστηκε επτά χρόνια μετά το θάνατο του επί του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου, αδιαμφισβήτητα ο Ιωάννης Βατάτζης υπήρξε ο δημιουργός όλων των προϋποθέσεων για την επανάκτηση του θρόνου της Κωνσταντινούπολης και την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Σχέση με Βατικανό: Η παπική εκκλησία ανέκαθεν επιθυμούσε την υποταγή της ανατολικής στην εποπτεία του Βατικανού. Ο Ιωάννης Βατάτζης όμως είχε σαν κύριο στόχο την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Οι δύο πλευρές λοιπόν ήταν πρόθυμες να προβούν σε ορισμένες αμοιβαίες υποχωρήσεις προκειμένου να πραγματοποιήσουν τις επιδιώξεις τους. Οι πρώτες διαπραγματεύσεις που αφορούσαν ζητήματα της ένωσης των δύο εκκλησιών έλαβαν χώρα στη Νίκαια, αλλά κατέληξαν σε αδιέξοδο λόγω της αδιαλλαξίας των Λατίνων σε δογματικά θέματα. Το 1243 οι επαφές με την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, που εκπροσωπείτο από καινούργιο πάπα, ξεκίνησαν ξανά με προοπτικές προσέγγισης. Οι πολιτικές εξελίξεις της εποχής όμως και οι αντιρρήσεις του πατριάρχη καθυστέρησαν τις διαπραγματεύσεις και τελικά οδήγησαν σε ναυάγιο. Τελικά οι προσπάθειες σταμάτησαν λόγω του ταυτόχρονου σχεδόν θανάτου του Βατάτζη, του πατριάρχη και του πάπα.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Κοινωνική δομή: Η επιτυχημένη επεκτατική πολιτική του αυτοκράτορα οδήγησε στην προσάρτηση πολλών νέων εδαφών που ωστόσο απαιτούσαν σωστή διοίκηση. Ο Βατάτζης φρόντισε για αυτό και διόρισε ως διοικητές άτομα μη ευγενούς καταγωγής στα οποία παραχώρησε ευρείες δραστηριότητες. Φρόντισε όμως ώστε να εξασφαλιστεί η ορθή απονομή δικαιοσύνης από την διοικητική εξουσία και η αποφυγή καταχρήσεων.
Επίσης στο πλαίσιο της κοινωνικής του πολιτικής ο αυτοκράτορας μερίμνησε για την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου του αγροτικού και αστικού πληθυσμού. Έκανε απογραφή της χώρας και απένειμε σε κάθε υπήκοο της αυτοκρατορίας μερίδα γης. Προς το τέλος της διακυβέρνησης του επίσης προχώρησε σε επιτάξεις ορισμένων κινητών και ακίνητων περιουσιακών στοιχείων μεγαλογαιοκτημόνων και αριστοκρατών, προκαλώντας την δυσαρέσκεια τους. Οικονομία: Η επιτυχία της εσωτερικής πολιτικής του Ιωάννη στηρίχτηκε στα αγροτικά και οικονομικά μέτρα. Οι ενέργειες στον τομέα αυτό απέβλεπαν στην οικονομική αυτάρκεια και στην εξυγίανση της εγχώριας παραγωγής, ενώ παράλληλα στόχευαν στον περιορισμό της εισαγωγής ξένων ειδών πολυτελείας.
Εκκλησία: Ο Ιωάννης Βατάτζης ασχολήθηκε ιδιαίτερα για την επίτευξη της καλής λειτουργίας της εκκλησίας. Καταρχήν απαγόρευσε στις πολιτικές αρχές να αναμιγνύονται στην εκκλησιαστική κληρονομιά. Επίσης έκανε γενναιόδωρες χορηγίες σε εκκλησιαστικά ιδρύματα και φρόντισε για την ανοικοδόμηση και την ανέγερση ναών.
Στρατός: Τα μέτρα που πήρε ο αυτοκράτορας για την ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων και την βελτίωση της άμυνας της χώρας ήταν τα εξής:
• Παραχώρηση προνομίων στους στρατιωτικούς.• Ανέγερση οχυρών στις ακριτικές περιοχές.
• Αναστηλωτικά έργα στα τείχη πολλών πόλεων.
• Ανασυγκρότηση του στόλου.
• Άδεια εγκατάστασης ξένων λαών στις παραμεθόριες περιοχές της Θράκης, της Μακεδονίας και της Φρυγίας, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών.
Επιστήμη-Τέχνη: Ο Βατάτζης ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την ανάπτυξη των επιστημών, των τεχνών και της παιδείας. Μερίμνησε για την ίδρυση βιβλιοθηκών στις πόλεις και έδειξε ενθουσιασμό για την συλλογή και την αντιγραφή χειρόγραφων.
ΑΓΙΟΠΟΙΗΣΗ
Μετά τον θάνατο του Βατατζή, το σώμα του ευσεβούς βασιλιά ενταφιάστηκε σε ένα μοναστήρι που το είχε κτίσει ο ίδιος και το είχε ονομάσει Σώσανδρα, ενώ αργότερα με θαυμαστή αποκάλυψη, ο ίδιος ο Ιωάννης ζήτησε να μετακομισθεί το λείψανο του στην Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Όταν όμως ανοίχτηκε ο τάφος, επτά χρόνια μετά τον θάνατο του, για να εκτελεστεί η μετακομιδή, αναβλήθηκε ευωδία ενώ το σώμα και τα ρούχα του αυτοκράτορα ήταν αναλλοίωτα. Η εικόνα του λειψάνου ήταν ενός ζωντανού ανθρώπου με βασιλική ιδιότητα που καθόταν στο θρόνο του. Με αφορμή την συγκεκριμένη κατάσταση στην οποία ανευρέθηκε ο Βατάτζης, του αποδόθηκε το θρυλικό και διαχρονικό στους αιώνες όνομα: Μαρμαρωμένος βασιλιάς.
Από τότε το τίμιο λείψανο του Βατάτζη έδωσε πολλά θαύματα, γιατρεύοντας ασθένειες, διώκοντας δαίμονες και θεραπεύοντας πάθη. Όλα αυτά μαζί με την ευαισθησία του εν ζωή για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα έκαναν το όνομα του Ιωάννη Βατάτζη σεβαστό και αγαπητό στον λαό.
Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του ανακηρύχτηκε άγιος και με την φροντίδα του λαού ανεγέρθηκε στο Νυμφαίο ναός προς τιμή του. Γρήγορα η λατρεία του αγίου-αυτοκράτορα διαδόθηκε στους πληθυσμούς της δυτικής Μικράς Ασίας και διατηρήθηκε μέχρι τους νεότερους χρόνους, κυρίως στην Έφεσο. Η εκκλησία όμως δεν αναγνώρισε επίσημα τον άγιο Ιωάννη Βατάτζη, ωστόσο αναφέρεται η μνήμη του στις 4 Νοεμβρίου.